Vermiljoen: van kwik en zwavel naar onschadelijke pigmenten

Vermiljoen: van kwik en zwavel naar onschadelijke pigmenten

Onwetend over de schadelijke gevolgen voor de gezondheid, werd vermiljoen al lang voor de jaartelling gewonnen uit het kwik- en zwavelhoudende cinnaber. De Romeinen verwerkten het zelfs in lippenstift, wat de gezondheid van de dames allerminst ten goede kwam. Het mineraal zelf is donkerrood en moet tot pigment worden gemalen om er verf van te maken. Hoe fijner de maling, hoe vuriger het rood. De vijftiende eeuwse schilder Cennino Cennini schrijft hierover in zijn beroemde ‘Handboek van de kunstenaar’ het volgende: ‘Indien je het elke dag zou wrijven gedurende twintig jaar zou het nog beter en perfecter zijn’. Het was voor leerling-gezellen uit de renaissance- en barokperiode dan ook hard werken om uit het harde mineraal de gewenste, intense roodoranje kleur te krijgen.

Nederlandse vermiljoenpotten

Algemeen wordt aangenomen dat vermiljoen al in de achtste eeuw langs synthetische weg bereid kon worden. Dit gebeurde door een mengsel van kwik en zwavel in een met klei afgesloten pot te verhitten, waarna er een rood kwiksulfide ofwel Vermiljoen ontstond. Het stoken was een kunst op zich en het waren in de zeventiende en achttiende eeuw met name de Nederlandse vermiljoenstokers, die dankzij hun vakmanschap ‘vermiljoenpotten’ van hoge kwaliteit maakten en internationaal gezien een uitstekende reputatie genoten. Het kwik werd gewonnen uit kwikmijnen, waarvan de grootste zich nog steeds in het Spaanse Almadén bevindt. Het waren gevangenen die het kwik moesten delven. Door de kwikdampen in de mijnschachten wachtte hen veelal een snelle dood.

Betrouwbare variant

Eind negentiende eeuw wordt het oorspronkelijke vermiljoen verdrongen door het rode cadmiumpigment, dat behalve beter voor de gezondheid, ook duurzamer is. Het kwikvermiljoen ondergaat namelijk in de tijd een chemische verandering en verliest kleurintensiteit. Recent onderzoek heeft aangetoond dat dit onder invloed van in de lucht aanwezig chloride in twee fases plaatsvindt. Door een uiterst klein percentage van het chloride in combinatie met licht ontstaan eerst minuscule bolletjes metallisch (puur) kwik, die op het schilderij zichtbaar zijn als zwarte vlekjes. Dit kwik reageert vervolgens met het overige chloride, waardoor het zwart verandert in wit. Zo veranderen oude vermiljoenlagen van kleur en vertonen ze witte en zwarte vlekjes. Bovendien kan het niet worden gemengd met de destijds gangbare lood- en koperhoudende pigmenten zoals loodwit, chromaatgeel en Spaans groen. Om de lucratieve handel in het dure kwikvermiljoen te beschermen, duurde het nog enige tijd voor er een vrijwel identiek gekleurd cadmiumpigment op de markt werd gebracht. Omdat cadmium, zij het in veel mindere mate, eveneens schadelijk is voor mens en milieu, wordt de kleur vermiljoen tegenwoordig vervaardigd op basis van onschadelijke, stabiele pigmenten.

Het gevecht tussen de draak en de olifant

In de alchemie werden kwik (één liter weegt 13,6 kilogram) en zwavel (ingrediënt van buskruit) wel gesymboliseerd door respectievelijk de olifant en de draak. In een oude mythe wordt het ontstaan van vermiljoen als volgt omschreven:

‘De draak, altijd dorstig naar het bloed van de olifant, knoopt zijn staart om de poten van de olifant. Deze ontdoet zich daarvan met zijn slurf, maar onmiddellijk bijt de draak zich vast in de ogen en de neusgaten en zuigt al het bloed uit de olifant. Deze wordt al zwakker en valt uiteindelijk om, waarbij hij niet zelden de draak onder zijn gewicht verplettert.’

Wist u dat…?

Het woord vermiljoen is afgeleid van het Latijnse ‘vermiculus’ ofwel ‘kleine worm’. Waarschijnlijk refereert het aan een wormachtige die een rode op vermiljoen lijkende kleurstof oplevert. In het Duits wordt daarentegen gesproken van ‘Zinober’, een directe verwijzing naar cinnaber, wat overigens weer komt van het Griekse ‘kinnabari’, wat vermiljoen betekent.